آشنایی با محصولات آرایشی و بهداشتی گیاهی

گیاهان و زیبایی

این روزها عرضه محصولات آرایشی و بهداشتی با منشا گیاهی در داروخانه‌ها و مراکز زیبایی توجه بسیاری از خانم‌ها را به‌خود جلب کرده  است و بسیاری از آنها برای تهیه مواد آرایشی و بهداشتی مورد نیاز خود پیش از هر چیز سراغ این نوع محصولات با منشا گیاهی می‌روند. بیشتر خانم‌ها سلامت محصول، طبیعی‌بودن آن و کم عارضه بودنش را به‌عنوان مهم‌ترین امتیاز‌های لوازم بهداشتی و آرایشی با منشا گیاهی می‌دانند. با دکتر «مهدی وزیریان» دارای مدرک دکتری فارماکوگنوزی از دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران برای آشنایی بیشتر با محصولات آرایشی و بهداشتی با منشا گیاهی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

 

آقای دکتر در ابتدا توضیح بدهید که منظور از فارماکوگنوزی چیست؟

ریشه لاتین این لغت از دو بخش Pharmakon به معنی «سم» در یونان قدیم و به معنی «دارو» در یونان جدید و gnosis به معنی دانش گرفته شده است و در مجموع به «شناخت دارو» مربوط می‌شود. واژه فارماکولوژی نیز دقیقا همین معنی را می‌دهد. هر دو تخصص به صورت جداگانه از گرایش‌های تخصصی داروسازی هستند.

فارماکولوژی بیشتر به نحوه اثر داروها می‌پردازد اما فارماکوگنوزی به شناخت داروهای طبیعی و ترکیبات شیمیایی موجود در گیاهان، قارچ‌ها، حیوانات و سایر موجودات زنده می‌پردازد و با توجه به اینکه اغلب ترکیبات طبیعی مورد مطالعه از گیاهان دارویی استخراج شده‌اند، اغلب به نام گیاهان دارویی نیز نامیده می‌شوند؛ البته «شناخت داروهای طبیعی» تعریف درست‌تری از واژه  فارماکوگنوزی می‌باشد.

 

عصاره گیاهی چیست؟

عصاره یا افشرده در فرهنگ لغات دهخدا به آب افشرده نباتات که برگرفته از کتب طب سنتی است تعبیر شده است و در حال حاضر به مجموع ترکیبات استخراج شده از ماده (معمولا ماده طبیعی) گفته می‌شود.

بدین ترتیب عصاره گیاهی شامل ترکیبات استخراج شده از گیاه در یک حلال است که این استخراج می‌تواند تنها با حلال (مثل آب یا انواع الکل‌ها و … یا ترکیبی از این حلال‌ها) یا به کمک روش‌های دیگر (مثل استخراج با امواج مافوق صوت و مایکروویو) انجام شده باشد. در نهایت حلال از عصاره حذف می‌شود و ترکیبات گیاهی استخراج شده به شکل عصاره در اشکال مختلف قابل استفاده خواهند بود.

 

تاکنون چند درصد از گیاهان شناخته و مورد مطالعه قرار گرفته‌اند؟

تا سال ۲۰۱۰ حدود ۳۲۰ هزار گونه گیاهی در سراسر دنیا شناخته شده است. با توجه به تخمین‌های صورت گرفته به نظر می‌رسد درصد زیادی از گیاهان دنیا هنوز به طور کلی شناسایی نشده‌اند. از همین تعداد شناخته شده گیاهان هم درباره درصد کمی از آنها مطالعات گسترده صورت گرفته که باز اطلاعات ما از همین درصد کم نیز، ناقص است. بنابراین تعداد گیاهانی که تا به امروز در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند بسیار محدود است.

 

کاربرد گیاهان مختلف از زمان‌های قدیم تاکنون چه تغییراتی داشته است؟

در گذشته بسیاری از این گیاهان بر اساس تجربه استفاده می شدند؛ مانند بابونه که از زمان‌های قدیم برای مصارف مختلف به کار می رفت. با این وجود، برخی از گیاهانی که از گذشته برای زیباتر شدن استفاده می‌شدند، امروزه به عنوان دارو شناخته می‌شوند و در نتیجه از بخش آرایشی و بهداشتیخارج شده‌اند.

برای مثال گیاه Atropa belladonna ( بلادونا در لاتین به معنی زن زیباست) توسط زنان رومی برای باز شدن مردمک و زیباتر شدن چشم به کار می‌رفت اما این گیاه و ترکیبات آن امروزه به عنوان یک دارو شناخته شده‌ و می‌تواند اثرات سمی نیز داشته باشند.

اما گیاهانی که امروزه در محصولات آرایشی و بهداشتی به کار می‌روند با توجه به اطلاعات پیشین و از نتیجه تحقیقات وسیع مدرن در مورد اثربخشی و بی‌خطری آنها انتخاب شده‌اند. با این نگرش، حوزه تحقیقات در مورد گیاهان قابل استفاده در محصولات آرایشی و بهداشتی ، حوزه‌ای وسیع و آینده‌دار است و با توجه به سیر توجه دوباره محققین و مردم به ترکیبات طبیعی به جای سنتتیک (مخلوق بشر)، آینده بسیار روشنی برای جایگاه گیاهان در محصولات دارویی و همچنین فرآورده‌های دیگر از جمله آرایشی-بهداشتی تصور می‌شود که نتیجه آن را در رشد گسترده ورود محصولات آرایشی-بهداشتی طبیعی به بازار شاهد هستیم.

 

 

منظور از مواد آرایشی و بهداشتی چیست؟

مواد آرایشی و بهداشتی (Cosmetics) موادی هستند که از دید FDA (سازمان غذا و داروی ایالات متحده) «برای تمیزتر، زیباتر و جذاب‌تر نشان‌دادن انسان‌ها به کار می‌روند.».

در این تعریف صابون‌ها وارد نمی‌شوند اما چیزی که ما در مورد آن بحث خواهیم کرد شامل این محصولات نیز خواهد بود. در کمیسیون اروپا نیز تعریفی که برای این محصولات به کار می‌رود اینگونه است که هر ماده یا فرآورده‌ای که به منظور در تماس قرار گرفتن با قسمت‌های خارجی بدن انسان (اپیدرم –لایه سطحی پوست، مو، ناخن و اندام‌های تناسلی خارجی) یا دندان و غشای موکوسی حفره دهان برای تمیز کردن، معطر کردن، تغییر ظاهر یا اصلاح بوی بدن و محافظت آنها یا نگه داشتن آنها در وضعیت مناسب ساخته شود جزء فرآورده‌های آرایشی به حساب می‌آید.

 

مواد آرایشی و بهداشتی از چه ترکیباتی تشکیل می‌شوند؟

به طور کلی انواع ترکیبات به کار رفته در این محصولات را می‌توان به مواد موثر (مثل مواد قابض، جلوگیری کننده از تعریق، مرطوب‌کننده)، رنگ‌ها، ترکیبات پایه (شامل حلال، پروپیلنت یا مواد پرکننده)، مواد معطر کننده، ترکیبات حالت دهنده (مثل ایجاد کننده ژل یا امولسیون)، پایدار کننده، قوام دهنده و محافظت کننده تقسیم‌بندی کرد که در اغلب دسته محصولات یافت می‌شوند و البته ممکن است این نقش‌ها در فرآورده با هم ادغام شده باشند.

 

مواد آرایشی و بهداشتی با اثرات دارویی عملکرد مثبتی برای بدن دارند؟

امروزه در برخی کشورها واژه‌هایی مانند Nutracosmetics (مواد آرایشی و بهداشتی مغذی) یا Cosmeceutical (مواد آرایشی و بهداشتی با اثرات دارویی) در جهت نشان دادن اثرات مثبت این گونه محصولات ابداع شده‌اند که با وجود اینکه این اصطلاحات از دیدگاه FDA پذیرفته شده نیست (چون طبق تعریف این اداره، محصولات ساخته شده یا در دسته دارو قرار می‌گیرند یا خارج از آن و چیزی مابین این دسته‌ها به رسمیت شناخته نمی‌شود) و بیشتر جنبه تبلیغی و برجسته‌سازی محصولات را دارد. اما از این واقعیت سرچشمه می‌گیرد که ترکیبات طبیعی، علاوه بر تغییر ظاهر در جهت مورد نظر، واجد اثرات مثبتی در تغییر عملکرد موضعی یا عمومی بدن نیز هستند.

 

اهمیت بررسی کیفیت محصولات آرایشی و بهداشتی از نظر سلامت محصول و اثربخشی آن چیست؟

هر ترکیبی که در تماس با بدن انسان (سطح بدن یا درون آن) مورد استفاده قرار می‌گیرد باید از نظر ساخت استاندارد (تحت عنوان GMP یا روش ساخت خوب)، بی‌خطری و اثربخشی مورد سنجش قرار گیرد. در مورد داروها چون برای درمان یک بیماری استفاده می شوند، بررسی کارایی فرآورده در کنار بی‌خطری آن مهم است اما در سایر اقلام (از جمله مکمل‌های غذایی و مواد آرایشی و بهداشتی) به دلیل اینکه به طور مستقیم با بیماری در ارتباط نیستند و کارایی آنها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، بیشتر به روش ساخت و بی‌خطری ترکیبات به کار رفته در این محصولات و آلوده نبودن آنها به عوامل بیماری‌زا توجه می‌شود.

رعایت اصول ساخت (GMP) این محصولات در اتحادیه اروپا الزامی و در سایر کشورها تنها توصیه شده است. در ایران نیز در سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، اداره‌ای تحت عنوان اداره کل مواد خوراکی، آرایشی و بهداشتی وجود دارد که بخشی از آن تحت نام اداره آرایشی و بهداشتی و سموم فعالیت می‌کند که وظایف آن شامل اطمینان از استقرار نظام کیفیت در کارخانجات تولید کننده محصولات خارج و داخل کشور و محصولات وارد شده، ثبت محصولات و صدور پروانه‌های واردات یا تولید محصولات آرایشی و بهداشتی، بررسی و تایید طرح برچسب‌های محصولات، بررسی و تهیه لیست مواد غیرمجاز در فرآورده‌ها و موارد دیگر است.

آزمایشاتی که برای بررسی بی‌خطری ترکیبات به کار رفته در این محصولات در دنیا انجام می‌شود متفاوت است و می‌تواند شامل میزان تحریک، میزان نفوذ به بدن و … باشد که البته انجام آنها اغلب برای کارخانجات تنها در جهت حفظ اعتبار شرکت انجام می‌شود و قوانین الزام آوری برای اغلب این آزمایشات وجود ندارد.

 

به صورت معمول چند درصد از ترکیبات مواد آرایشی و بهداشتی شیمیایی و چند درصد گیاهی است؟

مواد آرایشی و بهداشتی به طور کلی از ترکیبات شیمیایی ساخته می‌شوند. در میان مردم، ترکیبات شیمیایی اغلب به اشتباه به جای ترکیبات سنتتیک به کار برده می‌شود در حالی که مواد طبیعی نیز حاوی ترکیبات شیمیایی هستند. در محصولات امروزی برخی از این ترکیبات شامل ترکیبات طبیعی و بسیاری از آنها سنتتیک هستند. اعلام درصد مشخص و کلی برای میزان به کارگیری هر یک از این مواد در محصولات ممکن نیست و بسته به محصول، میزان این ترکیبات متفاوت است. امروزه شرکت‌های سازنده این محصولات سعی می‌کنند با افزودن درصد ترکیبات طبیعی به کار رفته و تبلیغ روی این افزایش که گاهی تا ۱۰۰درصد طبیعی گفته می‌شود، مصرف کنندگان را به خرید کالاهای خود تشویق کنند.

 

لزوم آشنایی با مواد موجود در لوازم آرایشی و بهداشتی به چه اندازه است؟

متاسفانه توجه عموم مردم به ترکیبات تشکیل دهنده محصولات آرایشی و بهداشتی کمتر از مواد غذایی است، در حالی که برخی از این ترکیبات می‌توانند نقش عمده‌ای در به خطر انداختن سلامت آنها داشته باشند.

یکی از موارد جالب در مورد قوانین ایالات متحده امریکا و FDA این است که محصولات آرایشی و بهداشتی تنها از نظر نداشتن ترکیبات رنگی مضر مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و این اداره نظارت دیگری روی ورود محصولات تولید شده به بازار ندارد. در عین حال، در صورت بروز هرگونه خسارت به مصرف‌کنندگان نیز، دادن گزارش و جمع آوری محصول به اختیار شرکت تولید کننده واگذار شده است!

با این حال سازمان جهانی استاندارد (ISO) دستورالعمل‌های جدیدی را در مورد تولید بی‌خطر این محصولات و همچنین کنترل میکروبی آنها ارائه کرده که توسط برخی کشورها مورد پذیرش قرار گرفته است. با این همه مسیر آزمایش این محصولات پیش از عرضه، حتی در صورت انجام، همچنان بسیار کوتاه است.

 

رنگ‌ها به عنوان اجزای اصلی محصولات آرایشی و بهداشتی چه خطراتی برای افراد دارند؟

رنگ، مشخصاً یکی از اجزای اصلی وسایل آرایشی و بهداشتی ، به خصوص انواع محصولات به اصطلاح دکوراتیو است که ممکن است در یکی از دو دسته سنتتیک یا معدنی طبقه‌بندی شوند. اغلب ترکیبات رنگی می‌توانند حاوی ناخالصی‌هایی مثل فلزات سنگین باشند که در قوانین کشورهای مختلف، حداکثر میزان مجاز وجود این ناخالصی‌ها ذکر شده است.

همچنین به دلیل احتمال ورود این ترکیبات به بدن (به خصوص برای رژ لب‌ها)، احتیاط لازم در مصرف آنها ضروری است. به طور مثال، وجود سرب در این فرآورده‌ها یکی از موارد جدی نگرانی است که برای اطمینان از مصرف محصولی که میزان سرب در آن کنترل شده است باید به استاندارد بودن و مجوز وزارت بهداشت داشتن کالا دقت شود.

 

وجود چه موادی در ترکیبات لوازم آرایشی و بهداشتی مضر و خطرناک است؟

به طور کلی ترکیبات مضر به کار رفته در محصولات آرایشی و بهداشتی فراوان است. نگاهی به انواع ترکیبات به کار رفته در این محصولات نشان از آسیبی دارد که در دراز مدت به سلامت خود وارد می‌آوریم.

در کتاب Encyclopedia of Toxicology(دایره المعارف سم شناسی) که ویرایش جدید آن به تازگی چاپ شده است، فصلی به نامCosmetics and Personal Care Products (محصولات آرایشی و مراقبت شخصی) وجود دارد که در آن به اثرات سمی برخی از مهم‌ترین این ترکیبات به این شرح اشاره شده است:

در رنگ موها و به خصوص انواعی که رنگ پایدارتر یا اکسیداتیو، ترکیبات پراکسید هیدروژن، پارافنیلن دی آمین از اجزای ثابت آنها هستند و PPD عامل اصلی ایجاد رنگ در آنهاست، PPD یکی از شایع‌ترین آلرژن‌ها (ایجاد کننده آلرژی) در انسان است. نمک فلزات (اغلب فلزات سنگین) که در انواع دیگر رنگ و برای رنگ کردن موهای سفید استفاده می‌شوند اغلب شامل استات سرب است در حالی که در این دسته، محصولاتی با رنگ‌های طبیعی حاوی حنا یا ترکیبات رنگی آن نیز وجود دارد.

در محصولات زداینده موهای زائد، اغلب از ترکیبات قلیایی مانند هیدروکسید سدیم یا کلسیم (کاملا سمّی)، سولفید باریوم یا تیوگلیکولات‌ها استفاده می‌شود. به دلیل خاصیت سوزاننده این ترکیبات، احتمال تحریک های پوستی وجود دارد. در اسپری‌های حالت دهنده مو ترکیباتی به کار رفته که احتمال بروز مشکلات تنفسی را افزایش می‌دهند.

همچنین کرم‌های مخصوص اصلاحی که به شکل اسپری ساخته می‌شوند (یا هر شکل دیگری که به شکل اسپری ساخته شده است) می‌توانند حاوی ترکیباتی مانند ایزوبوتان (جزء پروپیلنت‌ها) باشند که یکی از ناخالصی‌های مهم آن، بوتادی اِن از ترکیبات سرطان‌زا است. از ترکیبات بالقوه محرک موجود در محصولات ضد آفتاب نیز می‌توان به Avobenone و Octylmethoxycinnamate اشاره کرد.

در شامپوها، مواد کاهش دهنده سطحی آنیونی (Anionic surfactants مثل سدیم لوریل سولفات) پاک‌کننده‌های بسیار خوبی هستند اما در غلظت‌های بالا باعث تحریک اسکالپ مو می‌شوند.

در این میان شامپوهای تهیه شده برای کودکان از این نظر ملایم‌تر هستند چون از ترکیبات غیر یونی یا آمفوتر استفاده می‌کنند. با این حال دسته بزرگی از مواد کاهش دهنده  کشش سطحی غیر یونی شامل polyethoxylated surfactants هستند که می‌توانند شامل مقادیر کمی از اتیلن دی اکساید یا ۱و۴ دی اکسان باشند که هر دو جزء ترکیبات سرطان‌زا طبقه‌بندی می‌شوند. البته برای جلوگیری از ورود این ناخالصی‌ها اقداماتی در مسیر ساخت فرآورده انجام می‌شود.

در میان صابون‌ها، وجود ترکیبی مثل Triclosan که در نهایت به دیوکسین‌ها تبدیل می‌شود می‌تواند سبب بروز اختلالات غدد داخلی شود. همچنین صابون‌ها اغلب دارای ترکیبات قلیایی هستند که می‌تواند سبب تحریکات پوستی شوند.

ساینده‌ها (Scrubs) و لایه‌بردارها (Exfoliants) به دو نوع طبیعی و سنتتیک تقسیم می‌شوند. در انواع ساینده‌های غیرطبیعی از دانه‌های ریز مواد پلاستیکی و در انواع طبیعی از انواع نمک‌ها یا دانه‌های ریز شده گیاهان استفاده می‌شود. ترکیبات لایه‌بردار مانند آلفاهیدروکسی اسیدها (AHAs) و بتاهیدروکسی اسیدها (BHAs) که در بسیاری از محصولات لایه‌بردار وجود دارد، در برخی گیاهان نیز یافت می‌شوند اما غلظت این ترکیبات، برای بروز اثر سریع‌تر در محصولات موجود در بازار تا حد زیادی افزایش یافته و بنابراین احتمال تحریک موضعی وجود دارد.

همچنین برداشتن لایه‌های پوست به شکل سریع‌تر، علاوه بر حساس کردن پوست به نور خورشید (هنگام مصرف این فرآورده‌ها حتما باید از ضد آفتاب مناسب استفاده کرد)، باعث عملکرد معکوس این فرآورده‌ها در دراز مدت و پیر شدن پوست می‌شود؛ در حالی که استفاده از ترکیبات طبیعی برای لایه‌برداری به دلیل عمل آهسته‌تر (غلظت کمتر ترکیبات لایه‌بردار)، تحریک کمتر، همراه با اثر پایدار را به همراه خواهد داشت.

در محصولات مرطوب کننده و نرم‌کننده، پروپیلن گلیکول به عنوان یک ماده تحریک کننده موضعی شناخته می‌شود و ممکن است سبب التهاب پوستی (درماتیت) شود. همچنین در صورتی که ناخالصی‌های لانولین (موم پشم) از آن جدا نشوند می‌تواند سبب همین اثرات شود.

همچنین در برخی مطالعات به نظر می‌رسد که ترکیب Retynylpalmitate که در بسیاری از کرم‌ها و لوسیون‌های صورت برای کاهش چین و چروک و با عنوان ضد پیری به کار می‌رود، در تماس با اشعه UV می‌تواند باعث ایجاد رادیکال‌های آزاد شود که به DNA (ماده اصلی ژنتیکی سلول‌ها) آسیب بزند و بنابراین خطر بروز سرطان پوست را افزایش دهد. همچنین برخی ترکیبات به ظاهر بی‌خطر از انواع مشتقات سیلیکون (مثل دایمتیکون) که در فرآورده‌های آرایشی متعددی استفاده می‌شود، با وجود داشتن خطرات کم، به نظر می‌رسد با بستن منافذ پوست، از انتقال مناسب ترکیبات از بدن به بیرون از آن اختلال ایجاد کند.

در اغلب محصولات ضد عرق (Antiperspirant) رایج، ترکیبات آلومینیوم به چشم می‌خورد که طبق شواهدی دارای سم برای عصب هستند و می‌توانند سبب تحریک پوست شوند یا با عمل استروژن تداخل ایجاد کنند. در حالی که اغلب این محصولات به شکل اسپری هستند و نگرانی در مورد پروپیلنت‌های به کار رفته در این فرآورده‌ها نیز وجود دارد.

از ترکیبات معطر کننده که یکی از اجزای اصلی اغلب محصولات می‌باشند، انواع طبیعی و سنتتیک وجود دارد که برخی از آنها (حتی برخی ترکیبات طبیعی در این بین وجود دارند) در تماس مداوم می‌توانند سبب بروز آلرژی شوند و یکی از دلایل بروز اگزما باشند.

علاوه بر این ترکیبات باقی مانده از برخی پلیمرهای به کار رفته در فرآورده‌هایی مثل ریمل‌ها، مانند Polymethylmethacrylate، می‌توانند سبب بروز تحریک موضعی شوند که وجود و مقدار این ترکیبات در فرآیند ساخت باید کنترل شود.

فتالات‌های موجود در فرآورده‌های آرایش ناخن و برخی فراورده‌های دیگر که به عنوان پلاستی سایزر به کار می‌رود نیز از جمله ترکیبات سمی مهمی هستند که به خصوص بر سیستم ایمنی و هورمونی بدن تاثیر اخلال‌گر دارند. همچنین حلال‌های به کار رفته در این فرآورده‌ها، در صورت تماس طولانی می‌توانند به مشکلات تنفسی و حتی عصبی منجر شوند.

 

ساختار ترکیبات محافظت‌کننده‌ها به چه صورت است؟‌ آیا آنها سرطان‌زا هستند؟

در صورت وجود آب و به دلیل امکان آلودگی به انواع میکروب‌ها، در محصولات آرایشی و بهداشتی اغلب از ترکیبات محافظت کننده استفاده می‌شود. برخی نگه دارنده‌ها مانند: Quaternium-15، Imidiazolidinyl urea و  Diazolidinyl urea اثر ضد میکروبی خود را از طریق آزادسازی مقادیر کمی فرمالدئید اعمال می‌کنند که این ترکیب ماده‌ای بالقوه حساس کننده و به صورت استنشاقی، به عنوان سرطان‌زا شناخته می‌شود.

پارابن‌ها که دسته دیگری از مواد نگه دارنده در شامپوها و محصولات دیگر هستند اثرات خفیف شبه استروژنی دارند و تحقیقات در مورد اثرات احتمالی آنها در اختلالات هورمونی ادامه دارد. همچنین با وجود ورود ترکیبات به ظاهر بی‌خطرتری مانند Phenoxyethanol به عنوان نگه دارنده میکروبی در محصولات بهداشتی (انواع کرم و محصولات ضد آفتاب) که تولید فرم آلدئید نمی‌کنند، بروز مواردی مانند ایجاد آلرژی در برخی افراد، اثر سمیت عصبی و تغییرات کروموزومی (تغییرات ژنتیکی) و همچنین ایجاد مشکلات تنفسی در نوزادانی که با این ترکیب در تماس بوده‌اند گزارش شده است.

 

آیا استفاده از لوازم آرایشی و بهداشتی گیاهی فقط برای افرادی که دارای پوست‌های حساس یا دچار آلرژی هستند توصیه می‌شود یا بهتر است همه افراد از این محصولات استفاده کنند؟

به طور کلی، موجودات زنده دنیا به دلیل منشا ساختاری یکسان، ترکیباتی را در خود تولید می‌کنند که شباهت بیشتری نسبت به ترکیبات ساخت دست بشر به یکدیگر دارند. (البته منظور ما در اینجا ترکیبات طبیعی شبیه سازی شده توسط انسان نیستند). گیاهان، برای تنظیم عملکرد، محافظت و کمک به گسترش خود ترکیباتی را به نام متابولیت‌های ثانویه تولید می‌کنند که در میان این ترکیبات، از مفیدترین ترکیبات برای بدن انسان تا مهلک‌ترین سموم یافت می‌شود.

ترکیباتی که گیاهان به منظور محافظت از خود ساخته‌اند، در برخی موارد کار حفاظت از سایر موجودات را نیز انجام می‌دهد. این ترکیبات در خود گیاه بدون اثر مخرب بر دیگر اندام‌های گیاه وجود دارد بنابراین برخی از ترکیبات موجود روی بدن انسان نیز با وجود داشتن اثرات مثبت فاقد اثرات جانبی قابل ملاحظه‌اند. اما در محصول سنتتیک که تنها با در نظر گرفتن یک وجه کاربردی آن ساخته شده، امکان بروز اثرات جانبی روی سایر قسمت‌ها وجود دارد.

وجود حساسیت یا آلرژی که به واکنش بدن به ورود ترکیبی خارجی و ناشناس به آن بر می‌گردد، مختص ترکیبات سنتتیک نیست و ممکن است افراد به ترکیبات طبیعی (شامل ترکیبات گیاهی) که خارج از بدن انسان تولید شده نیز حساسیت داشته باشند. اما به طور کلی و با توجه به اینکه بسیاری از ترکیبات سنتتیک به کار رفته در محصولات آرایشی و بهداشتی دارای عوارض گسترده در استفاده طولانی مدت هستند و برخی از آنها نیز احتمال حساسیت‌زایی و تحریک موضعی زیادی دارند، استفاده از محصولاتی که در آنها از حداقل این ترکیبات مضر استفاده شده باشد، مطلوب‌تر است.

علاوه بر این، بسیاری از ترکیبات طبیعی به کار رفته در محصولات آرایشی و بهداشتی ، نظیر بابونه یا صبر (آلوئه)، واجد اثرات مثبت عملکردی مانند کاهش التهاب و بهود زخم و مشکلات پوستی نیز هستند که در نتیجه می‌توانند هم آثار سوء احتمالی ترکیبات سنتتیک به کار رفته در محصول را خنثی کند و هم در بهبود سلامت پوست و مو موثر باشد.

 

اصولا هر گیاه کدام عملکرد پوست را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟

گیاهان با دارا بودن ترکیبات مختلف، امکان بروز تاثیرات متعدد را نیز خواهند داشت. ممکن است از یک گیاه واحد، اثر محافظت کنندگی در برابر اثرات مخرب نور آفتاب را ملاحظه کنید و در عین حال آن گیاه اثر ترمیم کنندگی پوست نیز داشته باشد.

از آنجا که در اینجا درباره تغییر عملکرد صحبت می‌کنیم ممکن است از بحث مواد آرایشی-بهداشتی، طبق تعریف FDA در مورد عدم تغییر عملکرد بدن خارج شویم اما به هر حال تعریف FDA هم یک تعریف است و قانونی کلی در مورد این محصولات در دنیا وجود ندارد. به طور کلی معمولا روغن‌های گیاهی مانع تبخیر آب پوست می‌شوند و بدین وسیله می‌توانند به نگهداری رطوبت و سلامت پوست کمک کنند.

برخی ژل‌های گیاهی (از جمله آلوئه) نیز چنین عملی را انجام می‌دهند و البته اثرات دیگری مثل اثر ضد التهابی را نیز دارا هستند. عصاره‌های گیاهی نیز با دارا بودن ترکیبات متعدد (از جمله فلاونوئیدها، تانن‌ها و ترپنوئیدها) می‌توانند دارای اثراتی مانند ضد التهابی، آنتی اکسیدان، ترمیم بافت، ضد میکروبی و غیره باشند که این اثرات هر یک به نوبه خود می‌توانند در تامین سلامت پوست تاثیر بگذارند.

 

تکنولوژی و داشتن دانش فنی لازم به چه اندازه در کیفیت ساخت محصولات گیاهی تاثیر دارد؟

کیفیت ساخت فرآورده‌ها اغلب تاثیر مهمی در بی‌خطری و کارایی محصول دارد. امروزه بسیاری از ترکیبات مضر برای سلامت انسان در نتیجه رعایت نکردن اصول ساخت فرآورده‌ها وارد محصولات می‌شود. برای نمونه وارد شدن یا نشدن ترکیباتی مثل اتیلن دی اکساید، ۱و۴ دی اکسان یا هیدروکربن‌های چند حلقه‌ای آروماتیک که همگی ترکیبات سرطان‌زا هستند یا ناخالصی‌های مشکل‌زا در رنگ‌های به کار رفته در محصول بستگی به برخی فرآیندهای اضافی در خطوط تولید این فرآورده‌ها دارد.

همچنین استفاده از مواد اولیه مرغوب برای ساخت فرآورده که حاوی کمترین ناخالصی و در نتیجه اثرات مضر احتمالی باشد و استفاده از ترکیبات طبیعی یا سنتتیک بی‌خطر از جمله مواردی است که اهمیت نحوه ساخت فرآورده را روشن می‌سازد.

 

چرا مصرف کرم‌هایی که حجم زیادی از آنها از گیاهانی مانند آلوئه‌ورا و بابونه ساخته شده است بیشتر توصیه می‌شود؟

گیاه بابونه از گیاهان قدیمی مورد استفاده در دنیاست که در کشورهای مختلف جایگاه ویژه‌ای دارد. در اروپا و به ویژه کشور آلمان که متمرکزترین بخش توجه به داروهای گیاهی اروپا در آنجا واقع شده، فرآورده‌های دارویی و آرایشی و بهداشتی فراوانی از گیاه بابونه وجود دارد.

اگر بحث امکان وجود آلرژی به این گیاه را کنار بگذاریم (که ممکن است در رابطه با هر گیاه یا ترکیب دیگری نیز وجود داشته باشد و در صورت وجود آن باید از مصرف آن خودداری شود)، این گیاه از کم خطرترین و پرفایده‌ترین گیاهان دارویی دنیا به حساب می‌آید. مصرف این گیاه در سرفه و برونشیت، تب و سرماخوردگی، التهاب دهان و حلق، استعداد ابتلا به عفونت، التهاب پوست و درمان زخم و سوختگی توسط کمیسیون E که عالی‌ترین رتبه تصمیم‌گیری در مورد گیاهان دارویی دنیاست تایید شده است.

این تایید به منزله این است که این گیاه در مطالعات متعدد، اثربخشی خود را به اثبات رسانده و همچنین فاقد عوارض جانبی مهم بوده است. در طب سنتی ما نیز، این گیاه موارد مصرف متعددی داشته است که از آن جمله می‌توان به قوت بخشی اعصاب، افزایش ترشح شیر مادر، شکستن سنگ‌های کلیوی، رفع سردرد و موارد دیگر اشاره کرد. ترکیبات موجود در گیاه (شامل ترکیبات فرّار و همچنین فلاونوئیدها) دارای اثر ضد التهابی و بهبود زخم هستند و در مطالعات اخیر نیز اثر مهار تومورهای پوستی گیاه ملاحظه شده است.

گیاه صبر یا آلوئه نیز سابقه طولانی استفاده در درمان بیماری‌های مختلف از جمله بیماری‌های پوستی دارد. ژل حاصل از برگ‌های گیاه در طب سنتی برای درمان زخم‌های بدخیم و حتی رویش مو و شوره سر توصیه شده است.

در طب مدرن هم با بررسی اثر ترکیبات موجود در ژل آلوئه، مشخص شده که واجد اثرات ضد التهابی بسیار مناسب است و از این جهت در برخی از بیماری‌های پوستی از جمله زخم، درماتیت، آکنه و غیره قابل استفاده است. همچنین ترکیبات موجود در شیرابه آلوئه (که حاوی ترکیبات کاملا متفاوتی نسبت به ژل آن است) با داشتن اثراتی از جمله محافظت در برابر اشعه UV(فرابنفش)، ضد التهاب، افزایش سطح کلاژن در حال بازسازی و افزایش اتصالات کلاژنی سبب محافظت پوست و ترمیم زخم می‌شود.

 

توصیه پایانی شما به خوانندگان چیست؟

محصولات آرایشی-بهداشتی که اغلب روی پوست مورد استفاده قرار می‌گیرند، علاوه بر اثر مستقیم بر پوست و مو، ممکن است از همین راه جذب بدن و باعث ایجاد اثراتی در بدن شوند. در نتیجه لزوم بررسی و شناخت محصولات آرایشی و بهداشتی در ارتباط با سلامت انسان، اهمیت زیادی دارد.

 

روغن‌های گیاهی

 

• روغن سنجد دریایی:

روغن میوه این گیاه که حاوی اسیدهای چرب مختلف (بسته به اینکه روغن از گوشت میوه یا دانه استخراج شده باشد و به طور کلی شامل امگا-۳ یا امگا-۷ که عمده آن شامل پالمیتولئیک اسید می‌باشد)، ویتامین E، استروئیدهای گیاهی و کاروتنوئیدها می‌باشد، علاوه بر بی‌خطر بودن در مصرف خوراکی یا موضعی، در برخی مطالعات انجام گرفته دارای اثرات مثبتی همچون بهبود آفت‌های دهانی، التهاب و زخم دستگاه گوارش و همچنین محافظت پوست در برابر اشعه‌های زیان‌بار بوده است و در برخی محصولات ارائه شده به عنوان محصول Anti-aging (ضد پیری) عرضه می‌شود.

 

• روغن گل گاو زبان:

حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد روغن این گیاه از اسیدهای چرب سری امگا-۶ تشکیل شده است. این اسیدهای چرب و متابولیت‌های آنها در بدن نقش مهمی در تنظیم عملکرد پوست به خصوص رفع نقایص موانع از دست رفتن آب پوست دارند و بنابراین در برخی بیماری‌های پوستی مثل انواع درماتیت کاربرد دارند. برخی مطالعات شاهد اثر خفیف و مثبت مصرف مکمل‌های (به شکل خوراکی) حاوی این روغن در بهبود درماتیت بوده‌اند.

 

• روغن دانه Camelina Sativa:

روغن این گیاه به طور عمده حاوی اسیدهای چرب ضروری یعنی دسته امگا-۳ و امگا-۶ می‌باشد (داشتن امگا-۳ در مقادیر بالا در بین گیاهان چندان رایج نیست). همچنین با داشتن ویتامین E در مقادیر نسبتا بالا، اثر آنتی اکسیدانی بسیار خوبی دارد. استفاده موضعی امگا-۳ و امگا-۶ در برخی مطالعات در بهبود التهابات پوستی موثر بوده است.

 

• روغن نارگیل:

اقسام مختلف این روغن در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی به عنوان مانع چرب برای جلوگیری از تبخیر آب سطحی پوست به کار می‌رود. همچنین در مطالعات مشخص شده که این روغن یکی از بهترین روغن‌ها جهت محافظت مو در برابر آسیب‌های مختلف می‌باشد که این احتمالا به دلیل نفوذ بهتر این روغن به بافت مو می‌باشد..

 

• عصاره ریشه شیرین بیان:

با حضور گلیسرتیک اسید در ترکیباتش، به صورت موضعی نیز دارای اثر ضد التهاب می‌باشد و در التهاب‌های بدون ضایعه عفونی مورد استفاده است. همچنین در رفع تحریکات پوستی و در وسایل آرایشی و بهداشتی برای رفع آکنه و آفتاب سوختگی کاربرد دارد.

 

• انبه:

روغن هسته آن حاوی اسیدهای چرب مختلف است که در فرآورده‌های مختلف آرایشی و بهداشتیبه کار برده می‌شود. همچنین استفاده از این روغن به عنوان پایه فرآورده‌های به شکل پماد به دلیل آزادسازی سریع‌تر ماده موثره در دست بررسی می‌باشد.

 

• Bisabolol:

یکی از ترکیبات اصلی گیاه بابونه شیرازی است که به دلیل اثرات مختلفی از جمله آنتی اکسیدان، ضد التهاب و بهبود دهنده اگزما در اشکال مختلف دارویی و آرایشی و بهداشتی ، به صورت عصاره بابونه به کار برده می‌شود.

 

مشتقات ویتامین A:

مشتقات ویتامین A نقش‌های مختلفی را در بدن انسان ایفا می‌کنند. رتینوئیک اسید که یکی از این اشکال است، جزء ترکیبات ضروری برای تشکیل لایه جدید سطحی پوست (عمل لایه‌برداری طبیعی پوست و جلوگیری از پیر شدن پوست) می باشد و در فرآورده‌های مختلف به همین دلیل مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی اشکال آن مانند ایزوترتینوئین با اثر شدیدتر، در داروهای لایه بردار، برای رفع آکنه مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

جوجوبا:

روغن هسته جوجویا حاوی طیف وسیعی از اسیدهای چرب و تری‌گلیسریدها می‌باشد که سازگاری خوبی با غدد چربی پوست دارند. از اثرات آن می‌توان به خواص نگهدارندگی رطوبت پوست (مرطوب کنندگی به شکل غیر مستقیم)، ضد دردی، ضد التهابی، آنتی اکسیدان، ضد قارچ و ضد باکتری اشاره نمود. این روغن پس از ممنوعیت تجارت روغن وال‌ها در سال ۱۹۷۱، جایگزین آن شد.

 

 

 

 

مطالب مرتبط:

کاربردهای گیاهان جادویی را بشناسید